Veelal dienen subsidies om lonen te betalen (dikwijls is er zelfs een verplichting van nog jaren voor tewerkstelling te zorgen). Dit geldt ook voor de subsidies in de zorg en welzijns sector. Die subsidies worden uiteindelijk betaald met belastingen, voor een groot deel op lonen (zo’n 65% van de loonkost). Voor een gemiddelde loonkost van 4583 euro/maand komt dat op 2500 euro/maand (en op het resterende netto betaalt men nog dikwijls 21% BTW). Schaf die subsidie carousel af en verlaag de loonbelasting (RSZ + inkomstenbelasting) met een evenredig bedrag. De werkgelegenheid gaat automatisch terug stijgen en het begrotingstekort krimpen.
Terwijl de federale en gewestelijke overheden al jaren voortdurend naar nieuwe inkomsten zoeken om het begrotingstekort aan te vullen, vooral door nieuwe belastingen te heffen, wordt er nauwelijks gerept over de uitgaven zelf. Deze worden als vanzelfsprekend en onaantastbaar geacht. Wie dit in vraag stelt, krijgt al snel te horen dat de burger toch niet zou willen dat het onderwijs of de gezondheidszorg wordt aangetast, “want die zijn al ondergefinancierd”. Niemand die de vraag stelt of de overheidsinstellingen efficiënt omspringen met de middelen, ook al bedragen die grosso nood 65% op van het BNP (grijze sectoren meegerekend). Nochtans, het gaat niet zo goed met wat de dienstverlening van al deze overheidsinstellingen die ze aan de burger leveren. Het volstaat van te kijken naar de neergang van het onderwijs, de overvolle gevangenissen, het uitgebeend ministerie van defensie, de oplopende criminaliteit en de toestand van de wegen en het openbaar vervoer, om maar een paar voorbeelden op te sommen. De burger betaalt elk jaar meer, maar de kwaliteit van wat hij terugkrijgt daalt evenredig.
Wie op zoek gaat naar cijfers over de overheidsuitgaven, en zelfs over de tewerkstelling of niet-tewerkstelling wordt al geconfronteerd met een onthutsende vaststelling. De cijfers zijn ofwel dubbelzinnig, ofwel ontbreken ze. Om niet zelf alle websites te moeten opzoeken, kan men vandaag AI-zoekrobots gebruiken zoals ChatGPT. Het is vrij verrassend telkens weer een antwoord te krijgen dat erop neerkomt dat men de cijfers niet nauwkeurig kan opzoeken. Ik citeer een zoekopdracht naar de subsidies en de eerste lijn van het antwoord is: “Het is moeilijk om één enkel totaalbedrag te geven voor álle Belgische federale subsidies in 2024, omdat deze subsidies verspreid zijn over verschillende begrotingsposten, overheden en soorten uitgaven (zoals directe subsidies, dotaties, en fiscale uitgaven of belastingvoordelen).” Het wordt niet beter als men per gewest gaat zoeken. Voor Vlaanderen is slechts 8 van de 18 miljard gedocumenteerd op het register der subsidies Voor het federale niveau slechts de helft van de 60 miljard, Wallonië heeft een kadaster dat maar 360 miljoen (?) weergeeft (telkens met de naam van de toen zittende politicus) en over Brussel vinden we niks. Hoe kunnen de verschillende overheden een efficiënt beleid voeren als de data zo gebrekkig gekend is, of erger, hoe kan de burger de overheid controleren als hij de data niet vindt? Indien bedrijven op die manier zouden tewerk gaan, dan worden het bedrijf en de bestuurders door de overheid voor het minste op het matje geroepen als het al niet te laat is, want zo’n bedrijf is geen lang leven beschoren. De eerste voorwaarde voor goed bestuur vanwege de overheid is dan ook absolute openbaarheid van bestuur. De burger heeft recht op correcte en actuele data. Noteer dat dit ook op lager niveau dikwijls niet in voege is. Sommige steden en gemeentes hebben nauwelijks een boekhouding wat ervoor zorgt dat de financiële data maar gedeeltelijk publiek is. Is dit een democratie waardig?
Wie verder graaft komt al snel tot de conclusie dat het probleem structureel is maar ook een moreel-ethische dimensie heeft. Niet alleen zijn de bevoegdheden nogal versnipperd, de beschikbare middelen worden inefficiënt aangewend, de controle erop loopt mank, terwijl het voor de burger van langsom ingewikkelder en tijdrovender wordt, alle digitalisatie ten spijt. Een element dat een rol speelt is ook dat er bv. geen eenduidige definitie is voor het woord “subsidie”. Zijn het ook premies, dotaties en andere niet lopende uitgaven? Er is zelfs een, verschil van classificatie tussen de verschillende gewesten.
De politici en drukkingsgroepen menen dat de enigste oplossing om een begrotingstekort aan te pakken bestaat uit meer belastingen en knippen in de sociale uitgaven. Zelden kijken ze in eigen boezem of proberen ze te achterhalen waarom het zover gekomen is. Het is een strategie van het behouden van eigen priviléges en verworven rechten maar ook oneigenlijk gebruik. Dit kort schrijven kan onmogelijk een volledige audit bevatten, daarom beperken we ons tot wat symptomen die onlangs in het nieuws zijn gekomen (o.a. via HLN), nl. de overheidssubsidies, het vervangingsinkomen voor langdurige zieken en een concreet geval voor het ontwikkelen van een App. Deze zijn evenwel voldoende om een meer klare kijk te krijgen op het structurele probleem van inefficiëntie.
Laat ons beginnen bij de subsidies. Zo’n 18 miljard voor Vlaanderen en zo’n 60 miljard voor het federale niveau. Wallonië en Brussel laten we buiten beschouwing want daar vindt men niet zo snel vergelijkbare gegevens, o.a. omdat men nergens alle details publiceert en ook omdat er een definitie probleem is. Wanneer is een dotatie of steunmaatregel een subsidie? Wanneer spreken we van openbaarheid van bestuur?
Voor Vlaanderen is 18 miljard zo’n 30% van de begroting. Dat is een behoorlijke brok en te bekijken op het Vlaamse subsidie register. De begunstigden zijn behoorlijk divers gaande van kleine ondernemingen tot multinationals maar een groot deel van deze subsidies gaat wel naar lokale besturen en wat men de welzijns en sociale sector zou kunnen noemen. Er zijn ook zo’n 97000 individuele subsidies bij, maar daar wordt niet veel van vrij gegeven omwille van “privacy” redenen. Dat laatste is een vreemd argument aangezien de overheid zelf inzage wil in elke euro van de burger. Natuurlijk, het zou ook een hele klus zijn om die allemaal te controleren. Dit gaat evenwel over zo’n 8 miljard, toch geen verwaarloos bedrag. Bij de Federale Overheid komt men tot de conclusie dat ongeveer 30 miljard nooit gecontroleerd wordt.
Terwijl een deel van deze subsidies dienst zullen doen om materiële investeringen te helpen bekostigen, het is wel duidelijk dat het gros dient om lonen te betalen bij de begunstigden. In de welzijnsector, denk aan rusthuizen, is dit bijna een noodzaak omdat de faktuur vooral bestaat uit lonen en die factuur is nu al hoger dan wat een rusthuisbewoner zelf kan inbrengen via zijn pensioen(tje). Bij bedrijven zijn subsidies rechtstreeks of onrechtstreeks een bijdrage om de tewerkstelling op peil te houden.
De actieve bevolking in België bedraagt zo’n 5 miljoen mensen, waarvan grosso mode een 70% in de for-profit sector (bedrijven), een 30% in de non-profit sector (onderwijs, gezondheid, welzijn) waaronder 8% rechtstreeks voor de overheid zelf. De overheidsuitgaven, waaronder subsidies, worden hoofdzakelijk betaald vanuit de for-profit sector, BTW/heffingen op consumptie en andere heffingen. De facto kan men wel zeggen dat het de for-profit sector is die het geheel financiert via belastingen en heffingen. De overheid zelf betaalt alleen belastingen op papier want het zijn boekhoudkundige nul-operaties.
De geconsolideerde overheidsuitgaven bedroegen in 2024 zo’n 335 miljard. Vermits de loonkost (brutolonen + SZ werkgever) zo’n 165 miljard bedragen in de for-profit sector is dat zowaar een gemiddelde loonkost per werkende van 4583 euro. Het nettoloon bedraagt ongeveer 2034 euro/maand of nauwelijks 44% van de loonkost. Allemaal forse bedragen. Slik, maar een derde blijft over want de werknemer betaalt dan nog dikwijls 21 % BTW vanuit zijn nettoloon. Noteer dat dit een gemiddelde is. Hogere lonen gaan nog meer afdragen. De vraag is ook in hoeverre opgelegde loonmatigingen de overheidsfinanciën gaan helpen? Waar men aan moet sleutelen is de loonkost want pas dan zal de multiplicator van de economie een rol spelen.
Nu, het gaat niet alleen over financiering van overheidsuitgaven. Het gaat ook over hoe de overheid zijn budget beheerd. Waarom kosten openbare werken zoveel maar liggen de wegen er dikwijls schabouwelijk erbij? Waarom duurt het 8 jaar voor de herstelling van het viaduct van Vilvoorde? Waarom staat het Brusselse justitie paleis al 40 jaar in de roestende steigers, waarom werkt men bij justitie nog steeds met tonnen papier en heeft een miljoenen project van informatisering niets teweeg gebracht? Deze week werd er in het nieuws bericht dat De Lijn de 160 miljoen (?) gespendeerd heeft aan een nieuwe App die men nu in stilte terug afgevoerd heeft. Welk bedrijf kan zich zoiets ongestraft permitteren, tenzij het blijkbaar over een overheidsbedrijf gaat?
Bovenstaande cijfers spreken boekdelen over het structurele probleem. Noteer dat dit een benaderende en gemiddelde berekeningen zijn, maar het is op basis van publieke informatie, o.a. op de website van Vlaanderen en de federale overheid staat heel wat, ook al is het onvolledig. De vraag is, wordt dit wel bekeken en geanalyseerd? Is dat geen morele plicht van de volksvertegenwoordigers?
Nochtans, de gevolgen zijn ook evident en we nemen hiervoor de rubriek “langdurig zieke werklozen”. Dit zijn er zo’n 500000, wat een enorm getal is. Een tiende van de werkende bevolking zou ziek zijn. Waar staan we dan met onze geroemde gezondheidsbeleid en Sociale Zekerheid? Na meer dan 5 jaar werd er nagegaan wie er nu echt ziek is. Nog geen kwart. Dit wijst ten eerste op een groot gebrek aan controle maar ook op een behoorlijk oneigenlijk gebruik van het systeem. Kan men die andere 3/4 iets verwijten? Zijn ze strafrechterlijk vervolgbaar (want ze hebben onterecht geld ontnomen aan de samenleving) of zijn er verzachtende omstandigheden? Ze hebben tenslotte het systeem gebruikt zoals het was. Waarom deden ze dit? De facto omdat dit een interessanter alternatief was tussen gaan werken of terugvallen op werkloosheid of nog een ander uitkeringsstatuut. De berekening hierboven toont duidelijk aan dat de uiteindelijke reden is dat werken niet voldoende loont. Niet alleen houdt men maar een derde over (na BTW) maar gaan werken brengt ook andere kosten met zich mee. Men moet vroeg uit de veren, gepaste kledij aankopen, fileleed trotseren, in lunch voorzien en wie kinderen heeft ook zorgen voor kinderopvang. Men kan gerust stellen dat het verschil tussen een uitkering en het nettoloon 1000 euro moet bedragen om werken terug interessant te maken als optie. Correlaat: deze 1000 euro verschil betekent ook dat vooral de lage loners nu uit de markt vallen.
De vraag is dan, wat is het nut van die zware loonbelasting als die in sterke mate terugkomt via subsidies om lonen te betalen? Let wel 1000 euro subsidie vergt meer dan 1000 euro aan loonbelasting. Het hele systeem heeft ook werkingskosten, het is dikwijls een administratieve extra kost, het werkt met vertraging en zoals we gezien hebben, er is waarschijnlijk heel wat oneigenlijk gebruik die men nauwelijks kan (of wil?) beteugelen. Wat als we de meeste van die subsidies afschaffen en vervangen door een evenredige vermindering van de loonbelasting? in het licht van bovenstaande zou dit zo’n 2000 euro per maand/werknemer moeten bedragen. Wat dit betekent is dat men een negatieve spiraal van begrotingstekorten en hoge belastingen, dalende werkgelegenheid en stijgende inactiviteit doorbreekt. Integendeel, werken wordt terug interessant, de efficiëntie zal toenemen, de economie zal terug groeien en het begrotingstekort wordt opgelost, niet door nog meer belastingen maar door een hogere activiteitsgraad. Het BNP zal terug groeien waardoor op langere termijn welvaart en welzijn verzekerd blijven.